So magatos ba tu a badas na di nin den mabago so paniniwala ko kano ginawa ko. Nasambiyan so mga di kaaya-ayang galbekan ko, ganito ako den. Dahil kung aden bo gamut sa petalon ninyong sakit ay nawget ko den ginamot, ugayd na wala . . .
*
Nadsuliman ni Rashid di matanos i kinatali nu malong siya kanu kasadan nin sa kabedtindeg nin siya sa kasangulan nu pagalungan. Initali nin baluman taman sa nakambal sekanin sa masla a ribbon. “Kanisan!” nadtalo nin kanu ginawa a nbenggemen-gemen. “Kanisan!”
“Watamama!” matanog a kinatawag ni ama nin salkanin. “Nginan? Bagunot ka o di?”
“Dakapan, E’ma!” sumpat nin. “Malgan bu i niya.”
Matana nin i betad kanu kasadan su lima nin, endu matana nin inipulo su waga endu baka nin. Limakaw a bedtiking. Mebpen, mimbabay, endu menggemen-gemen taman sa tangila. Limengi sa kawanan, menggemen-gemen, endu mimbabay balingan. Nilibet nin su bilik a pakasanggayar su malong, bagitungen nin na siyala sekanin kanu stage, nalibet nu madakel a palitan apeg na belalisan endu bedtupayan nu mga taw. Napidu saman sekanin malid ka aden timutok.
“Uway!” nakakedu a lalis nin. “Nan ako den!”
Pinamagayasan nin mawa su malong a nakabegker siya kano kasadan nin, endu pimbalinganan nin milay su ginawa nin siya kanu pagalungan. Giminawa sa madalem. Timendeg bipiya, mategas, endu mawalaw na mana su bedsuntuka. Giminawa balingan endu nakalemed.
Bagangay sa padiyan si Rashid endu si ama nin ka endu makapamasa sa ibagadil sa kanu una a gay nu puasa. Kaginasu kanakan den sekanin, nadet den sekanin bagunot kanu pamanduwan nu agama Islam. Kabageda niyan duwa sa kabaw, nagkenu ni Rashid su uni nu kulintang endu agong. Kanu aden bu a kalilang a parakagiyaan sa padiyan i nauli a kinakineg nin san tu.
Napiya a benal i ginawa ni Rashid sa kinakineg sa tu ba, endu dala nin katalipani na bengagalbek din su lawas endu bamelantik den su mga kemel nin. Bun sa kanu kabendukum, itiningada nin su beneng nin. Timekaw migkategas so lima nin ka sinampak nu a’ma nin. “Watamama!” Lipungot nin. “Galini ka ipaguyod ko seka sa kabaw?”
Su mga kemel ni rashid a bilantik siya kanu sambel na nawan nu bagel. Kasakit bu I nakuwa nin kani ama nin i nagedam nin. Su nakatinagada a beneng nin na inindukom nin balingan na ipinagena nin su lu nu mga mata nin.
Malgan mudto den i kinauma nilan sa padiyan. “Allahu Akbar! Allahu Akbar!” minebang sa duhor. Minukit muna sekaniyan sa kanu masgit tupan ka namadiyan sekaniyan.
“Pagibedas ka muna tupan ka ludep ka,” patadem ni ama nin gaygay nu kanu belenseng nin sa palimpingan nu pantalon nin.
Nauna nakapasad magibedas si ama nin kagina ka minuna bun sekanin lemudep kanu masgit. Gaygay nu kabalangat nin sa kabegkapadas nu kaped bagibedas na bedtindeg-tindeg si Rashid siya kanu ligid nu kalot na bedsageban sa ig. Di dekanin pakatana sa kanu tu ba mga putika. Gidam nin sa ginawa nin na bedtulikan sekanin nu langun na mga taw sa kanu ligid nin. Galinyan nin den bedtundog si ama nin sa ludep, ugayd na dala pon sekanin makapagibedas. Makin di sekanin pakatana sa kanu kinakineg nin sa sebungan nu kaped a mga mama siya kanu taligkuran nin.
“Astaghfirullah!” pidtalu nu isa a mama. “Embabaybay besen i wata ni Kagi Tasil.”
Uway!” sumpat nu isa a matuwa a mama na bedtulik kani Rashid. “Bedsambayang pan, di bun gatalima i sambayang nin kagina su embabaybay! Wata ku bu i namba nawget ko den sinumbali.”
Tidtu a nayan si Rashid sa kanu nakineg nin. Su mga kemel nin kagina a belantik na begkemesen nin. Nawa bu itu ba ka nadsuliman nin na sekanin den i pakatundog bagibedas. Kinuwa nin i labing a tabo ka inisageb nin sa ig kanu kalot. Tinundog nin si ama nin sa ludep nu masgit enday kinapasad nin magibedas.
Malulem den i kinapasad nilan mamasan kanu ibagadil nilan sa kanu puasa. Minot muna su magamay kanu kapiyan.
“Assalamu alaykum, Bapa Tasil,” salam nu isa a kanakan a banalgad. Kila den i ama ni Rashid sa kapiyan ba atu kagina su pakat silan sa kanu kigkuwan nun endu permi den sekanin bemyeryenda siya ba.
Bimbing nu kanakan i tray na aden mayaw a panyalam, dinangay, endu kapi a netib. Inibetad nin siya kanu hadapan ni Rashid. Nadsuliman ni Rashid su makapal a kilay nu kanakan na det kanu pilot a mata nin.
“Masu nakabagu ka pon siya, Jameel,” idsa nu ama ni Rashid.
“Uway, bapa,” sumpat ni Jameel. “Di kena umanggay na siya ku. Bakasyun nami bu saguna.”
Midsebung silan duwa, endu nakikineg si Rashid. Natawan nin na sapu endu walo lagun pon i umul ni Jameel, pagidsan nin sa umol. Natabuwan a bakasyon na kagayna ka maytu na siya sekanin sa inged endu bedtabang sa kanu kapiyan. Migkasela sekanin sa Cotabato City, na paydu di nin kabegkaisa ka oras i kawatan nin sa Kitango, su inged nilan sa Maguindanao.
Di mawa ni Rashid i kabedtulik kani Jameel. Madidis i kinanggu ngilong nin endu maliga-liga i mga bibil nin. Malambeg pan sekanin endu mapiya i kinagugulawas nin.
“Kanka den, wata!” pidtalu ni Bapa Tasil. “Kanka den ka endu ta pakauli. Bagalngat den si I’na nenka sa walay.”
“Ehhm! Ehhm, uway, E’ma,” sumpat ni Rashid.
*
Mayaw a palad i gimedam kani Rashid. Maganapita den endu nasisita den silan keman tupan ka mebang. Sa kabegkan nilan apiya kataulog pon gayd sekanin, nadtalu nu ama ni Rashid i kabangagi nin sa college.
“Malgan den gauma i kabegklas sa Inggles,” pidtalu ni Bapa Tasil. “Sa Cotabato ka den pangagi.”
Midtaku bu i bedsalidepen sa kabegtulog a si Rashid, ugayd na kanu ginawa nin na magalaw sekanin kanu nakineg nin sabap sa nawget nin den galiniyan bangagi sa Cotabato City. Kadakelan sa beg-college kanu inged nilan na lu sa Cotabato bendales.
Kaped a patadem ni ama nin, “Ugayd na nasisita na uman Sapetu endu Akad na mangagi ka bun sa Arab sa madrasah lu sa Cotabato.”
“Midsambayang silan enday kinapasad nilan keman tupan ka mibalingan temulog. Sa kanu kabagiga ni Rashid na di gawa sa kanu itungan nin si Jameel.
“Astaghfirullah!” nadtalu nin kanu ginawa nin gaygay nin bagakes kanu unan. “Ya Allah ko, ampon ako. Puasa pa menem samaya. Di ako galini mabatal I puasa ko. Gosh!”
Ugayd na tinabanan nu pagitong si Rashid.
*
“Allahu Akbar, Allahu Akbar, Allahu Akbar, Allahu Akbar. La Ilaha Illah Allahu Akbar. Allahu Akbar Wa Lillahil Hamdu,” tanda a nawma su muli a gay nu puasa. Kagin aka maytu na su langun kanu inged nu Kitango na nagadil sa masla ka kabegkanduli. Limudso den muni su mga agong endu kulintang. Su kadakelan na namadiyan sa kanu ibagadil nilan. Gaygay nu kabedseseka sa kabamasa si Rashid na nadsumbak nin si Jameel na gapasangan bembingbing sa pinamasa nin.
“Masu gapasangan ka a, tabangan ko den seka,” pidtalu ni Rashid kani Jameel a bamagating den sa kawgat nu pinamadiyanan nin.
“Shukran gayd, Rashid,” pidtalu ni Jameel.
“Panun i kinataw nenka sa ngala ko?” kagayp a idsa ni Rashid.
“Kagina su nalabit ni ama nenka i kabangagi nenka sa Cotabato,” panudtol ni Jameel.
Nakabpakat si Rashid endu Jameel sa kanu tub a. Napangenggat ni Rashid si Jameel na mamisita sekanin sa kabegkanduli nilan sa Edd’l Fitr tupan ka mibpitas silan duwa.
Gaynu Eid’l Fitr kinagkapita endu su langun a babpagaliya kanu inged na aden lekaniyan a adil a kanduli. Enday kinapasad sambayang sa buka na minuli si Rashid sa kanu walay ka endu makatabang kani ina nin magadil. Enday kinapasad nin na limyu sekanin endu timambay kanu lalan a siyala sa kasangulan nu walay nilan. Aden atu na bagilay nin su lilos nin.
Lemyu-lemudep sekanin kanu walay. Pagkadtatalagoy sekanin umenka aden bepelen a motor sa kanu kasangulan nu walay. Taman sa bedsukilep den ugayd na dala bun makauma i taw a gapangingalap nin.
*
Minukit so duwa ka padiyan na begklas den, na kagina tu na inisigkel ni Bapa Tasil si Rashid sa Cotabato ka endu maka-enroll sa college endu makapangilay sa kadtmanan a walay. First year college pon si Rashid sa kurso a nursing na kagina tu di nin pon katawan i languna benggulan sa beludepan a iskwila. Napasangan sekanin sa nawna a padiyan labi den dala kila nin.
Inggles a subject i una a begklasiyan nin, Section G.E, Room 10. Apiya gagilekan na pakagedam bon sekanin sa kabegkapiya na ginawa. Nawman nin su pilakataw a mga mulit siya kanu klasrum a balangata kanu propesor nilan. Minayan sekanin endu kinuwa nin su bolpen endu kalatas nin.
Natekaw a nakatelen sa kabendrowing si Rashid. Nakalengi sekanin endu niyala nin nailay su buntal ni Jameel. Migkabagel su pamusungan nin na kagina a gagilekan. Nalunsanan i kinalini nin kani Jameel labi den a nailay nin i matanos endu malimpyo I kinambanggasan ni Jameel.
“Seka besen inan!” nakakedu a pidtalu ni Jameel. “Klasmeyt ta besen, Rashid?”
“Uway,” pababa a sumpat Rashid na sama di pakadtulik sa ibedsubung nin.
“Uway besen, ampon bu umenka dala ko den makatabok sa kanu kinagkanduli naw. Nasimpitan kami sa walay,” tudtol ni Jameel sa kanu pakat nin a dala nin matabok sa kanduli.
“Dala i tu, ugayd na nasisita na librin ako nenka amamay ka endu makasuli ka sad ala nenka katabok.”
Kagina ka dala makatabok si Jameel kanu pakat nin a si Rashid kawnuna, inenggat nin si Rashid sa liyu mudtu.
“Endaw ta besen?” idsa ni Rashid. “Endaw besen i namba? Ka aden a tu na umenka limyu tapan na ma-late ta den duwa sa makatundog a subject ta.”
“Malagan bu man.” Pidtalu ni Jameel, “Belibrin ko seka ukit nu kabangi ku salka sa ampon.”
Dala palampasa ni Rashid a makadtagapeda seka niyan kani Jameel. Gaygay nu kabembedtas nilan duwa sa lalan ibebpawang kanu Al-noor Mall na dili gawa salkaniyan i kabedtatawa endu kabedsugay duwa. Di mambu gatigkelan ni Jameel na maambit i pakat gaygay nilan belalag.
Makin nakabpakat silan duwa kanu kina tagapeda nilan sa klase labi den a pagidsan silan sa kurso na begkuwan. Bedtatabangay pan silan duwa sa kanu asayment nilan. Aden atu na umenka gasimpitan i isa salkaniyan duwa na bedsembaya silan sa kuta ka endu aden makagasto nilan sa di pan kabegkauma na allowance nu isa.
*
Aden natabo a Acquaintance Party su block section niya Rashid endu Jameel na kagina tu na enday kinapasad nilan endilimuran na nakapagenggataya silan a gagklasiyay na me-night swimming. Magalaw silan tanan. Enday kina ludep nilan kano resort na timibpu den su kaped sa pool. Su kaped na limu kanu dagangan ka endu makapamasa sa pegken endu mainem a makalangot a Red Horse endu Emperador. Nakakedu i ginawa ni Rashid sa ganggula. Dala kanu ginawa nin na may aba besen i masaksiyan nin. Taman s ataman na dala nin i niyaba natekawan labi den na migkasela sekanin kanu inged. Gidamin kanu ginawa nin i kagilek ugayd na pakagedam sekanin sa kambayabaya.
“Mapiya ka bun? Gakalini tanu!” enggat ni Jameel. “Maya den siya ba! Let’s party!”
Inilewas ni Jameel su balagkas nin endu pantalon, minagoy, endu timibpu kanunpool. Timepad sekanin sa malgan sa kinapaygo nin endu inenggat si Rashid a maygo.
“Diyako! Pidtalu ni Rashid gaygay nin bedtulik kanu lawas ni Jameel. “Amamay bu! Matenggaw.”
Nakagedam sa kinagkayaw na lawas si Rashid ugayd na di nin i bamantag ka gatawan nin a haram su kagedam nin. Kanu itungan nin, na fitnah bu nu shaytan a nasisita a katabanan nin. Galini den sekanin bagawa ugayd na di men sekanin malini a kadtaluwan sa KJ labi den si Jameel.
Nagenggataya su bapakat a inemen su pinamasa nilan a makalangot.
“Baginem ka? Su benal man,” idsa ni Rashid kani Jameel a bagaminin su is aka butol a Red Horse.
“Saguna bu man inya! Tawbat ta bu, maampon tabu nu Allah.” Midtatawa si Jameel gaygay nin i bagudud i Red Horse kanu basu.
Dala mapages nu bapakat a menem si Rashid, kagina tu na midtulik bu sekanin panun i kabaginem nilan endu tatagito a kabegkalangot nilan sabap kanu makalangot. Nalido i ginawa ni kani Jameel na bedtatagitu den galangot endu bedtalu den sa apiya ngi nganin.
Maganapita den i kinapasad nilan menem. Langon nilan a mana bangkay a namakaiga sa kanu padsudan na apiya ngin i peges nun mamukaw na dala den bagel nilan timendeg endu lemakaw. Sa kanu kabegkalido na ginawa ni Rashid kanu mga pakat nin na inidsebungen nin su kigkuwan kanu resort na takiyapan su mga pakat nin. Ugayd na niya masla i lido na ginawa nin kani Jameel. Napagitung nin alalayan si Jameel endu makauli sekanin kanu boarding house nilan.
Napasigkil siya Jameel endu Rashid sa motor pawing kanu boarding house. Mapulo su sukay ugayd na niya den mapiya i makauli sekaniyan a mapiya i gatamanan nilan. Nawna midtaman su motor kanu boarding house ni Jameel ka endu makababa ugayd na curfew, napintuwan den. Inengget ni Rashid si Jameel lu kanu walay a bedtamanan nin.
Pinaiga ni Rashid i pakat nin kanu igan. Kimuwa sekanin sa tuwalya endu inipunas nin sa kanu lawas ni Jameel. Begkegkel i lima nin gaygay nin bebpunas sa kanu lawas ni Jameel. Migkabagel su pamusungan ni Rashid. Taman s ataman na dala sekanin makagedam sa metu ba a kabegkyab-kyab na laleb. Ugay na kanu ginawa nin na aden bembukaso a kayaw nu lawas nin. Makin sekanin nakakedu sa kina ami ni Jameel kanu begkegkel a biwang a lima nin endu inibetadnin kanu tiyan nin. Timendeg si Rashid, inibetadnin su tuwalya a bagamin nin siya kanu ayanan, endu inimatayan nin su palitan. Pibpalumanan nin metad su begkegkel a lima nin sa kanu lawas ni Jameel.
*
“Assalamu alaykum!” tawag nu imam bun kanu masgit. “Bedtawagen name su langun a suled nami a Muslim, babay endu mama, wata-matuwa, na saksiyan su kanu kabedsiksa sa kanu duwa kataw a kanakan a nakasupak kanu agama Islam.”
Nakauma su gay a ibegkagilek ni Rashid. Niyaba su gay pembayaran niyan kani Jameel su pinggula nilan siya kanu hadapan nu lukes, pagali, pakat, endu mga kilala nilan sa kanu inged nu Kitango, Maguindanao.
“Astaghfirullahil adzeem, ya Allah ampon ako nenka,” tadem ni Rashid gaygay nin bedtulong a bebpanik kanu tapangkol endu mimbalagkas sa maputi a lambong.
Matanan inibetad ni Rashid su mga lima nin siya kanu lamisan a simangul kanu mga taw ugayd na di nin gatika bedtulik silan labi den siya su hadapan si ama endu ina nin. Isa a mabagel a badas i nagedam nin na nakapukaw kanu malubay alawas nin. Nakatindara sekanin sa kasakit na simenep kanu manipis a lanitan nin. Nakadtulik sekanin sa hadapan. Mga mata nu mga taw a masudi i nailay nin. Aden bagedunga, belalis, endu mawag i kabedtalu nilan. Timundog i isa pan a mabagel a badas. Gaygay a begkuget na gagedam nin i kabegkabagel endu masakit den i badas. Benggenat bebpanik su kabembadas salkanin.
“Aday! Aday! Adaaaaaaaay!” matanog a lalis ni Rashid midsalngan kanu kinatulo nu mga lu nin. “Di ko den balinganan. Aday!”
Kanu atag nu stage na su mga lukes nin bedtatangelu mga mata nilan. Galiniya nilan bagenda i siksa, ugayd na salkaniyan endu kanu pamandu nu Islam, niyaba i pakatidtu enggulan ka endu di silan kailingan nu kaped.
“Mapiya i nan kanu mga embabaybababy! Siksan silan!” lalis nu sakataw a mama a bedtabako siya kanu ligid nu stage gaygay nin bedtulik sa kanu kabedsiksa kani Rashid.
Dala makategel i ina ni Rashid su kabedsudi a gakineg nin na sabapan nu kina-kolaps nin.
Sama di den pakaginawa si Rashid sa kabembadas nun. Nakapanagup den sekanin sa kanu mga lu nin. Gaygay nu kabembadas nun na di nin den gagedam su kasakit ugayd na su kasakit nu kaya a gagedam nin. Niya masakit su gagedam a sakit na ginawa ni Rashid kuminsa kanu mga lukes nin. Isa pan a mabagel a badas salkanin na nagkandelem nin su nanggula kanu tub a magabi.
*
Pinangipo ni Rashid i laleb ni Jameel. Mayaw a lanitan i kagedam nin. Matana nin pinangipo i tiyan ni Jameel na pebpakalenges salkanin. Inisumag ni Jameel su ulo ni Rashid embaba endu pinadtaday nin takudin su lawas nin.
“Nginan ba?” nakakedu endu gedsik a idsa ni Ustadz Musa, kigkuwan sa kanu boarding house. “Nginiyaba? Astaghfirullah!”
Nalimpangan lemak ni Rashid su pintu. Nawa bun kanu pagitungan nin na uman maganapita na bedtataliyong si Ustadz Musa kanu boarding house ka bedsigu nin a napintuwan su mga pintu nu mga bilik.
“Mga saytan kanu! Tindeg kanu san! Mga mama kanu gayd a mga taw, mamba i benggulan nu sa walay ko! Pidtun pan besen bembinasan inya!”
“Ampon kami nenka, ustadz. Ampon,” bangeni ni Rashid na namagayas temendeg bun sa kanu dudsum nin kani Jameel.
Si Jameel menem na bagimaman endu bedtindeg. Galangot bun sekanin a bangeni sa ampon sa galenget a ustadz.
Malamag na tinakiyapan ni Uastadz Musa bu sekaniyan duwa gaygay nin bedtawag kanu mga lukes nilan. Kinagkapita na nilapit si Rashid endu Jameel nu mga lukes nilan. Nakakuwa sa mabagel a suntok su duwa bun kanu mga ama nilan.
“Pakayaya kanu!”, pakauliyang a pidtalu nu ama ni Rashid. “Pakayaya kanu! Niyaba besen i benggula nu, da den kagilek nu sa Allah.”
Nakauliyang bus u ina ni Rashid gaygay ni galengget a bedtulik sa kanu galipungot a ama ni Jameel sa kanu wata nin.
“Pagadil kanu duwa,” patadem nu ama ni Rashid. “Pagadil kanu sa kanu siksa nu mga imam lu sa inged. Kaliniyan nami i pagena niyaba pinggula nu ugayd na di pakatidtu. Sabar tanu bu.”
*
Isa pan a mabagel a badas na nakambalingan sa kanu pamikilan nin si Rashid. Nagedam nin su madidis nu niyog siya kanu lanitan nin. Nakapangemel bu sa lima i nakasuli nin. Kanu ginawa nin, umenka dala bu silan kaumi nu kigkuwan sa walay na isa a ustadz na di bun katawan i pinggula nilan kani Jameel, labi den na pagidsan nilan bun naliniyan. Ugayd na dili nin makapalaw na apiya dala silan masigkem na di silan makatas kanu mata nu Allah.
“Pamagayas ka!” sugo nu ina nin a baguliyang gaygay nilan bageda sa motor.
Inakes ni Babo Amina su wata nin a si Rashid. Kagedam nin su kayayan nilan kanu inged ugayd na gasabutan intu kagina su Muslim sekanin.
Enday kinauma nilan sa walay, namagayas lemudep kanu bilik nin si Rashid. Minayan kanu igan nin endu simangul kanu pagalungan, endu pidtulikan nin i ginawa nin. Isa a buntal a kayayan i nailay nin.
Kinagkapita, midsambayang sa Sub’h si Rashid. Dala pon makasebang i senang na midsalin sekanin sa balagkas. Pinangilay nin su malong nin. Nadsuliman nin na nasambiyan a malong a matineng na sakabiyas a dekena umanggay a i beliyu. Nakanggemen-gemen sekanin. Timindeg sekanin kanu hadapan nu pagalungan. Midsalin sekanin sa malimpyu a balagkas a pidsalinan nin kanu buka na puasa- malimpyu, mamot, endu bago. Kinuwa nin sum along. Matigkel kumensa kanawnuna a malong a ginamit nin. Pinangilay nin i duwa sanggayar nin ka tupan ka linepi. Menggemen-gemen sekanin balingan. Limengi sa kawanan endu biwang. Lemakaw sa paatrsa ka endu nin mailay su ginawa nin. Bagaminin bun su matineng a malong. Napagitung nin di kena den sa kasadan nin gamiten. Kanu pagitung nin na aden mas nadedetnun a bedtaliyan, di kene den ribbon ugayd na normal bu a ibanali a benggemiten nin saguna.
“Ampon ako, ya Allah,” pidtalu nin kanu ginawa nin. “Ampon ako sa benggulan ko.”
Giminawa sekanin sa matidalem. Nawget na inilay nin bu su ginawa nin kanu pagalungan gaygay nin begkemelen su lima nin. Kanu ginawa nin na taman sa taman na di den mapanbayabaya nu isa pan a kadusan su ginawa nin. Pinitasan nin sum along. Timendeg sekanin.
“Awan ko pan muna su inged. Balinganan ko bu I niyaba a inged umenka madadag su kasakit. Embalingan ako bu umenka matalima ako den, “nawli a nadtalu ni Rashid.
________________________________
Filipino translation
Isandaang hampas
So magatos ba tu a badas na di nin den mabago so paniniwala ko kano ginawa ko. Nasambiyan so mga di kaaya-ayang galbekan ko, ganito ako den. Dahil kung aden bo gamut sa petalon ninyong sakit ay nawget ko den ginamot, ugayd na wala . . .
*
Habang nakatayo sa harap ng salamin, napansin ni Rashid na hindi maayos ang pagkakatali ng malong sa kaniyang beywang. Itinali niya ulit ito hanggang makagawa ng isang malaking laso. “Kanisan!” bulong niya sa sarili habang nakangiti. “Ganda!”
“Watamama!” malakas na tawag sa kaniya ng kaniyang ama. “Nginan? Sasama ka o hindi?”
“Dakapan, E’ma!” sagot niya. “Sandali na lang ’to.”
Habang pumipilantik ang mga daliri, marahan niyang inilagay sa beywang ang mga kamay, at bahagya niyang itinaas ang balikat at baba. Naglakad siya na nakatingkayad. Huminto siya, kumaway-kaway, at ngumiti na halos abot tenga. Lumingon sa kanan at muling ngumiti. Lumingon naman sa kaliwa, ngumiti, at kumaway-kaway ulit. Inikot niya ang buong kuwarto na sumasadsad ang laylayan ng malong, iniimadyin na nasa entablado siya, napapalibutan ng maraming ilaw na iba’t iba ang kulay habang hinihiyawan at pinapalakpakan ng mga tao. Muntikan na siyang matisod nang may kumatok.
“Uway!” gulat niyang sigaw. “Andiyan na ako!”
Mabilis niyang inalis ang malong na nakapalupot sa beywang, at muli niyang tiningnan ang sarili sa salamin. Huminga siya nang malalim. Tumayo siya nang maayos, matikas, at matapang na para bang handang makipagsuntukan. Saka muling huminga at napalunok.
Papunta sa padiyan si Rashid at ang kaniyang e’ma upang mamili para sa paghahanda sa unang araw ng Ramadhan. Dahil binata at nasa tamang gulang na siya, kinakailangan na niyang mag-ayuno bilang pagsunod sa pananampalatayang Islam. Habang sakay ng kalabaw ang dalawa, nakatawag-pansin kay Rashid ang tunog ng kulintang at agong. Ilang buwan na rin ang lumipas nang huli niyang marinig ang tunog ng mga ito, nang magkaroon ng pagdiriwang ng kasal sa padiyan.
Labis ang tuwa ni Rashid sa tugtog, at hindi niya namamalayang umiindayog na ang kaniyang katawan at pumipilantik ang mga daliri. Mula sa pagkayuko, iniangat niya ang kaniyang mukha. Nanigas bigla ang kaniyang kamay nang hampasin ito ng kaniyang e’ma. “Watamama!” Nanlilisik ang mga mata nito. “Gusto mong ipaguyod ko seka sa kabaw?”
Ang mga daliri ni Rashid na sumasayaw sa hangin ay biglang nawalan ng lakas. Tanging sakit na natamo mula sa ama ang tanging nararamdaman niya. Ang kaniyang nakaangat na mukha ay muli nang yumuko habang pilit na itinatago ang kaniyang luha sa sulok ng kaniyang mga mata.
Magtatanghali na nang marating nila ang padiyan. “Allahu Akbar! Allahu Akbar!” isang panawagan sa pagdarasal sa Dhuh’r para sa tanghali. Bago tuluyang mamili ay dumaan muna sila sa masjid sa padiyan upang magdasal.
“Mag-wudhu ka muna bago pumasok,” paalala ng kaniyang ama habang itinataas ang laylayan ng kaniyang pantalon upang maghanda para sa pag-a-abdas.
Naunang matapos sa pag-abdas ang kaniyang ama kaya nauna na rin itong pumasok sa masjid. Habang naghihintay na matapos ang ilan sa pag-a-abdas, nakatayo si Rashid sa gilid ng balon na pinagsasalukan ng tubig. Hindi siya mapakali sa mga oras na iyon. Sa kaloob-looban niya ay binabantayan siya ng lahat ng mga taong nasa kaniyang paligid, lalo’t lalaki lahat ang mga ito. Gusto niyang sundan ang kaniyang ama na nasa loob na, ngunit hindi pa siya nakapag-abdas. Mas lalong hindi siya napakali nang narinig niya ang usap-usapan ng ilang kalalakihan sa kaniyang likuran.
“Astaghfirullah!” sambit ng isang lalaki. “Bayot pala ang anak ni Kagi Tasil.”
“Uway!” tugon ng isang matandang lalaki na nakatingin kay Rashid. “Nagsasambayang pa, hindi naman tinatanggap ang dasal kasi bayot nga! Kung wata ko lang ’yan, matagal ko na ’yang kinatay.”
Labis na nanliit si Rashid sa kaniyang mga narinig. Mahigpit niyang ikinuyom ang kaniyang mga kamay na kanina lang ay pumipilantik ang mga daliri. Nahimasmasan lamang siya nang mapansing siya na ang susunod na mag-a-abdas. Kinuha niya ang lumang tabo at isinalok sa tubig sa balon. Nang mahugasan ang mga kamay at paa, agad siyang pumasok sa masjid upang sundan ang kaniyang ama.
Hapon na nang natapos sila sa pamimili ng kanilang kakailanganin sa pag-aayuno. Bago umuwi ay dumaan muna ang mag-ama sa isang kapehan.
“Assalamau alaykum, Bapa Tasil,” bati ng isang binata na nagsisilbing waiter. Kilala na ang ama ni Rashid sa kapehan na iyon dahil kaibigan nito ang may-ari at lagi itong nagmemeryenda rito.
Bitbit ng binata ang isang tray na may mainit na panyalam, dinangay, at kapeng netib. Inilatag nito ang mga ito sa harap ni Rashid. Agad napansin ni Rashid ang makapal na kilay ng binata na bagay sa singkit na mga mata nito.
“Jameel, maso baguhan ka lang dito,” siyasat ng ama ni Rashid.
“Opo, bapa,” sagot ni Jameel. “Hindi po ako laging nandito. Bakasyon po kasi naming ngayon.”
Nag-usap ang dalawa, at nakinig si Rashid. Nalaman niyang labing-walong taong gulang si Jameel, kasing-edad lamang niya. Nagkataon na bakasyon kaya nasa probinsiya ito at tumutulong sa kapehan. Laking Cotabato City ito, na halos isang oras ang layo sa Kitango, ang kanilang pamayanan sa Maguindanao.
Hindi maalis ni Rashid ang tingin kay Jameel. Matangos ang ilong nito at mamula-mula ang mga labi. Matangkad rin ito at malaman ang pangangatawan.
“Kumain kana, wata!” sambit ni Bapa Tasil. “Kain na at nang makauwi na tayo. Naghihintay na ang I’na mo sa bahay.”
“Ehhm! Ehhm, opo, E’ma,” sagot ni Rashid.
*
Isang mainit na palad ang nagpagising kay Rashid. Madaling araw na at kinakailangan na nilang kumain bago sumapit ang adzan. Habang pilit na nilulunok ang pagkain dahil sa sobrang antok ay nabanggit ng kaniyang e’ma ang pag-aaral niya sa kolehiyo.
“Malapit na ang klase sa Inggles,” sabi ni Bapa Tasil. “Sa Cotabato kana mag-aral.”
Tumango na lamang ang antok na antok na si Rashid, pero sa kaloob-looban niya ay masaya siya sa kaniyang narinig dahil matagal na niyang gustong mag-aral sa Cotabato City. Halos lahat ng nagkokolehiyo sa kanilang probinsiya ay sa Cotabato dumarayo.
Dugtong na paalala ng kaniyang e’ma, “Pero dapat tuwing Sabado at Sunday na mag-aral ka rin ng Arabic sa madrasah sa Cotabato.”
Pagkatapos kumain ay nagdasal sila bago bumalik sa pagtulog. Habang nakahiga ay hindi maiwasan ni Rashid na maisip si Jameel. Naglalaro sa bawat pagpikit niya ang singkit na mga mata nito at mamula-mulang mga labi. Nakadagdag pa ang matipuno nitong pangangatawan.
“Astaghfirullah!” sabi niya sa sarili habang nakayakap sa unan. “Allah ko, patawad. Puasa pa naman ngayon. Ayaw ko ma-invalid ang puasa ko. Gosh!”
Ngunit natalo ng kaniyang imahinasyon si Rashid.
*
“Allahu Akbar, Allahu Akbar, Allahu Akbar, Allahu Akbar. La Ilaha Illah Allahu Akbar. Allahu Akbar Wa Lillahil Hamdu,” hudyat ng pagtatapos ng araw ng Ramadhan. Kaya ang buong pamayanan ng Kitango ay naghanda sa malaking pagdiriwang na ito. Nagsimula na ring magtugtugan ang mga agong at kulintang. Napadalaw na rin sa padiyan ang halos lahat upang mamili ng mga ihahanda. Habang nakikipagsikan sa pamimili ay nakasalubong ni Rashid si Jameel na hirap na hirap sa pagbitbit ng mga pinamili.
“Mukhang nahihirapan ka, tulungan na kita,” pagmamagandang loob ni Rashid kay Jameel na pumapatak na ang pawis sa bigat ng kaniyang mga dalahin.
“Sobrang salamat, Rashid,” sabi ni Jameel.
“Paano mo nalaman ang pangalan ko?” pagtatakang tanong ni Rashid.
“Nabanggit kasi ng ama mo ang pag-aaral mo sa Cotabato,” paliwanag ni Jameel.
Nagkalapit sina Rashid at Jameel sa pagkakataong iyon. Bago tuluyang maghiwalay ng landas ang dalawa ay naimbita ni Rashid si Jameel na dumalaw ito sa kanilang handaan sa Eid’l Fitr.
Kinaumagahan ay araw ng Eid’ Fitr at lahat ng pamilya sa bayan ay may kani-kaniyang handaan. Pagkatapos ng pagdarasal ay agad umuwi si Rashid sa kanilang bahay upang tumulong sa kaniyang i’na sa paghahanda. Nang matapos ang paghahanda ay lumabas siya at tumambay sa daang nasa harap ng kanilang bahay. Minsan ay tinitingnan niya ang kaniyang relo.
Labas-masok siya sa bahay. Napapatakbo siya kapag may humihintong motorsiklo sa harap ng bahay. Palubog na lamang ang araw ngunit wala pa rin ang taong inaasahan niya.
*
Makalipas ang dalawang linggo ay pasukan na, kaya naman ay ihinatid ni Bapa Tasil si Rashid sa Cotabato para makapag-enroll ito sa kolehiyo at mahanapan ng boarding house. First year college pa lamang si Rashid sa kursong nursing kaya hindi pa nito kabisado ang lahat ng transaksiyon sa pinapasukang paaralan. Nahirapan siya sa unang linggo ng pasukan lalo’t wala itong kakilala.
English subject ang unang klase niya, Section G.E, Room 10. Kinakabahan man sa unang pagkakataon ay may halong pananabik ang kaniyang naramdaman. Nadatnan niya ang ilang mag-aaral sa klasrum na noon ay hinihintay ang kanilang propesor. Umupo ito at tahimik na kinuha ang kaniyang bolpen at papel.
“English 1, Section G.E?” tanong ng isang binatang lalaki.
“English 1, Section G.E?” idsa nu isa a kanakan.
Biglang napahinto sa pagguhit si Rashid. Napalingon siya at bumungad sa kaniyang paningin ang mukha ni Jameel. Biglang mas lumakas ang tibok ng kaniyang pusong kanina pa kinakabahan. Mas lalo siyang nabighani nang makita ang maayos at malinis na pananamit ni Jameel.
“Ikaw pala ’yan!” gulat na sabi ni Jameel. “Klasmeyt pala tayo, Rashid?”
“Oo,” matipid na sagot ni Rashid na halos hindi makatingin sa kaniyang kausap.
“Oo nga pala, sorry di ako nakapunta sa handaan ninyo noong handaan. Na-busy kami sa bahay,” paliwanag ni Jameel sa kaibigang ‘di nasipot sa handaan.
“Wala ‘yun, pero dapat libre mo ako mamaya nang makabawi ka sa hindi mo pagsipot.”
Upang makabawi si Jameel sa kaibigang hindi nasipot noon, inanyaya niya si Rashid na sa labas sila mananghalian.
“San ba tayo?” tanong ni Rashid. “Saan ba ’yan? Baka kasi pag lumabas pa tayo ay mali-late na tayo sa next subject natin.”
“Mabilis lang naman.” ani Jameel. “Libre nga kita bilang sorry ko sa ’yo.”
Hindi pinalagpas ni Rashid ang pagkakataon na makasama si Jameel. Habang binabaktas ang kalyeng papunta sa Al-Noor Mall ay hindi maiwasang magtawanan at magbiruan ang dalawa. Minsan ay hindi rin maiwasan ni Jameel na akbayan ang kaibigan habang naglalakad.
Mas lalong nagkalapit ang dalawa mula nang naging magkaklase sila lalo’t pareho sila ng kursong kinukuha. Nagtutulungan din sila sa kanilang mga asaynment. Kapag gipit ang isa sa kanila ay naghihiraman na lamang sila ng pera para may maipantustos habang hindi pa dumarating ang allowance.
*
Nagkaroon ng Acquaintance Party ang block section nina Rashid at Jameel kaya naman pagkatapos ng party ay nagkayayaan ang buong klase nila na mag-night swimming. Nagkatuwaan ang lahat. Pagpasok pa lamang sa resort ay tumalon na ang iba sa pool. Ang ilan nama’y agad tinungo ang tindahan upang bumili ng pagkain at maiinom na Red Horse at Emperador. Nagulat si Rashid sa nagaganap. Hindi niya inakala na ganito ang kaniyang masasaksihan. Kailanman ay hindi niya ito naranasan lalo’t laking probinsiya siya. Sa loob niya ay may pangamba ngunit may kalayaan siyang nadarama.
“Okey ka lang? Enjoy tayo!” anyaya ni Jameel. “Ganito talaga dito! Let’s party!”
Biglang hinubad ni Jameel ang kaniyang T-shirt at pantalon, tumakbo, at tumalon sa pool. Saglit siyang umahon sa pagkakaligo at inanyaya si Rashid na maligo.
“Ayoko!” sabi ni Rashid habang panakaw na tumitingin sa lantad na katawan ni Jameel. “Maya na! Malamig e.”
Nakaramdam ng pag-init ng katawan si Rashid, ngunit ayaw niya itong pansinin dahil alam niyang haram ang kaniyang nararamdaman. Sa isip niya, ito ay isang fitnah lamang ng shaytan na kailangan niyang ipagbuno. Gusto na niyang umalis ngunit ayaw naman niyang masabihan siya ng kaniyang mga kaibigan na KJ, lalo na ni Jameel.
Nagkayayaan ang magkakaibigan na inumin ang kanilang biniling isang bucket ng Red Horse at dalawang Emperador.
“Umiinom ka? Yung totoo,” tanong ni Rashid kay Jameel na hawak-hawak ang isang bote ng Red Horse.
“Ngayon lang to! Hingi lang tayo ng tawad, mapapatawad naman tayo ng Allah.” Tumatawa si Jameel habang ibinubuhos ang Red Horse sa baso.
Hindi napilit ng magkakaibigan na uminom si Rashid, kaya’t nanood na lamang siya kung paano uminom at dahan-dahan nahihilo ang mga ito dahil sa tama ng alak. Mas lalo siyang nabahala kay Jameel na nagsisimula nang mahilo at nagsasalita ng kung ano-ano.
Madaling araw na nang matapos mag-inuman ang lahat. Lahat ay tila bangkay na nakaratay sa sahig na kahit anong pilit na paggising ay wala nang lakas upang tumayo at maglakad. Sa pag-aalala ni Rashid sa mga kaibigan ay pinakiusapan niya ang may-ari ng resort na bantayan ang mga kaibigan. Ngunit mas nabahala siya sa kaibigang si Jameel. Naisip niyang alalayan na lamang si Jamel upang maiuwi ito sa kani-kanilang boarding house.
Akay-akay si Jameel ay nagpahatid sila sa habal-habal papunta sa kanilang boarding house. May kamahalan man ang pamasahe dahil madaling araw, mas mainam nang makauwi sila nang ligtas at maayos. Unang huminto sa boarding house ni Jameel ang habal-habal upang ibaba siya ngunit dahil curfew, sarado na. Dinala na lamang ni Rashid si Jameel sa tinutuluyan niya.
Marahang pinahiga ni Rashid ang kaibigan sa kama. Kumuha siya ng tuwalya at ipinampunas ito sa katawan ni Jameel. Nanginginig ang kamay niya habang pinupunasan ang bahagi ng katawan ni Jameel. Lumakas ang pagpintig ng puso ni Rashid na may halong kaba. Kailanman ay hindi siya nakaramdam ng ganoong kaba. Ngunit sa kalooban niya ay may nagpupumiglas na init sa kaniyang katawan. Mas lalo siyang nagulat nang hawakan ni Jameel ang kaniyang nanginig na kaliwang kamay at inilagay sa puson nito. Tumayo si Rashid, inilagay ang tuwalyang kaniyang hawak sa upuan, at pinatay ang ilaw. Muli niyang inilapat ang kaniyang nanginginig na kamay sa katawan ni Jameel.
*
“Assalamu alaykum!” panawagan ng imam mula sa masjid. “Tinatawagan naming ang mga kapatid naming Muslim na babae at lalaki, bata man o matanda, na saksihan ang pagpaparusa sa dalawang binatang nagkasala sa pananampalatayang Islam.”
Dumating na ang araw na kinatatakutan ni Rashid. Ito ang araw na nakatakdang pagbayaran nila ni Jameel ang kanilang ginawa sa harap ng kanilang mga magulang, kamag-anak, kaibigan, at kakilala sa buong bayan ng Kitango, Maguindanao. Paparusahan sila sa pamamagitan ng paghampas sa buong katawan nila ng dulo ng dahon ng niyog na may mga tinik. Haharap ang dalawa sa entabladong sinadyang ipinagawa upang doon sila tatayo habang hinahampas. Sandaang beses silang hahampasin.
“Astaghfirullahil adezeem, ya Allah patawarin Mo ako,” paggunita ni Rashid habang nakayukong umaakyat ng entablado at nakasuot ng lambong na puti.
Marahang inilatag ni Rashid ang kaniyang mga kamay sa isang mesa habang nakaharap ito sa mga tao ngunit hindi niya magawang tumingin sa kanila lalo’t nasa harapan niya ang kaniyang e’ma at i’na. Isang malakas na hampas ang naramdaman niya na gumising sa kaniyang nanghihinang katawan. Napatingala siya sa labis na sakit na dumatal sa manipis niyang balat. Napatingin siya sa harap. Mga mata ng mga taong mapanghusga ang kaniyang nakikita. May nagbubulungan, humihiyaw, at nagmumura. Sumunod ang isa pang malakas na hampas. Habang tumatagal ay mas lalo itong lumalakas at ramdam na niya ang hapdi nito. Dahan-dahan na rin umaakyat ang hampas sa kaniyang braso.
“Aray! Aray! Araaaaaaaay!” malakas na sigaw ni Rashid kasabay nang pagpatak ng kaniyang mga luha. “Tama na! Di ko na uulitin. Aray!”
Sa ibaba ng entablado ay ang kaniyang mga magulang na maluha-luha na lamang. Nais man nilang pigilan ang parusa, para sa kanila at sa katuruan ng Islam, ito ang tamang gawin upang hindi sila tularan ng iba.
“Mabuti ‘yan sa mga baklat! Parusahan pa sila!” sigaw ng isang lalaking nanabako sa gilid ng entablado habang nagmamasid sa pagpaparusa kay Rashid.
Hindi nakayanan ng i’na ni Rashid ang pangungutya na kaniyang naririnig kaya nahimatay ito. Agad itong dinala sa loob ng masjid nang mahimasmasan.
Halos hindi na makahinga si Rashid sa tinatamasang hampas. Nanghilamos na rin siya ng kaniyang mga luha. Habang tinatanggap ang bawat hampas ay hindi na niya batid pa ang sakit nito kundi ang hapdi ng kahihiyang kaniyang kinakaharap. Mas masakit ang nararamdaman ni Rashid para sa sama ng loob na kaniyang naibigay sa magulang. Isang matinding hampas pa ay biglang pumukol sa kaniyang gunita ang gabing dahilan ng kaniyang pagdurusa ngayon.
*
Hinimas-himas ni Rashid ang dibdib ni Jameel. Isang mainit na balat ang kaniyang naramdaman. Marahan na rin niyang hinimas-himas ang puson ni Jameel na nagpapaungol kay Jameel nang mahina. Itinulak ni Jameel ang ulo ni Rashid pababa at hinayaan niya itong paglaruan ang kaniyang kabuuan.
“Ano ‘yan?” gulat at may pandidiring tanong ni Ustadz Musa, ang nagmamay-ari ng boarding house. “Ano to? Astagfirullah!”
Nakaligtaang i-lock ni Rashid ang pinto. Nawala rin sa isipan niya na tuwing madaling araw ay umiikot si Ustadz Musa sa buong boarding house at sinisigurong nakasara ang bawat pinto ng mga silid.
“Mga demonyo kayo! Tayo kayo d’yan! Kalalaki ninyong mga tao, ganyan ginagawa ninyo sa bahay ko! Kaya pala minamalas na ’to!”
“Patawarin mo kami, ustadz. Patawad,” sumamo ni Rashid na dali-daling tumayo mula sa pagkakasubsob kay Jameel.
Habang si Jameel naman ay sinisikap na mahimasmasan at tumayo. Pasuray-suray na lamang itong humingi ng tawad sa galit na ustadz.
Buong gabing binantayan ni Ustadz Musa ang dalawa habang tinatawagan ang mga magulang ng dalawa. Kinaumagahan ay sinundo sina Rashid at Jameel ng kanilang mga magulang. Nakatanggap ng isang malakas na suntok ang dalawa mula sa kanilang mga ama.
“Nakakahiya kayo!” maiyak-iyak na sabi ng ama ni Rashid. “Nakakahiya kayo! Ito pala ang ginagawa ninyo, hindi na kayo natakot sa Allah.”
Naiyak na lamang sa sulok ang ina ni Rashid habang nanggagalaiting nakatitig naman ang ama ni Jameel sa kaniyang anak.
“Maghanda kayong dalawa,” mahinahong paalala ng ama ni Rashid. “Maghanda kayo sa inyong parusa ng mga imam sa bayan. Gustuhin man naming itago ang ginawa ninyo pero hindi ito tama. Magtiis na lamang tayo.”
Isang malakas pa na hampas ang nagpabalik sa gunita ni Rashid. Ramdam niyang natinik na ng niyog ang kaniyang balat. Isang malakas na pagkuyom ang kaniyang naigaganti. Sa kaloob-looban niya ay kung hindi lamang sila nadatnan ng may-ari ng boarding house na isang ustadz ay hindi mabubunyag ang ginawa nila ni Jameel, lalo’t pareho nila itong ginusto. Pero hindi niya maipagkakailang kahit hindi man sila nahuli ay hindi sila makakatakas sa mata ng Allah.
*
Sa bawat kantong nadaraanan ni Rashid ay pangalan niya ang kaniyang naririnig. Bulong-bulungan ang kanilang ginawa ni Jameel. May tumatawa, nangungutya, at nagmumura.
“Bilisan mo!” utos ng kaniyang inang umiiyak habang sakay ng motorsiklo.
Isang mahigpit na yakap ang ibinalot ni Babo Amina sa kaniyang anak na si Rashid. Ramdam niya ang kahihiyang ibinabato sa kanila ng buong bayan pero nauunawaan niya ito bilang isang Muslim. Nagtalukbong na rin si Rashid ng malong nang hindi niya masilayan ang bawat dinaranas nilang pangungutya.
Pagdating na pagdating sa bahay, agad na pumasok sa kuwarto niya si Rashid. Umupo sa kaniyang kama, humarap sa salamin, at pinagmasdan ang sarili. Isang mukha ng kahihiyan ang kaniyang nakikita.
Kinaumagahan, mataimtim na nagdasal ng Sub’h si Rashid. Hindi pa man tuluyang sumisikat ang araw ay nagpalit siya ng damit. Hinanap niya ang kaniyang malong. Napansin niyang pinalitan ito ng malong na makintab na hindi pangkaraniwang inilalabas sa mga karaniwang araw. Nangiti siya. Tumayo siya sa harap ng salamin. Nagpalit siya ng malinis na damit na isinuot niya noong Eid’l Fitr— malinis, bago, at mabango. Kinuha niya ang makintab na malong. Mas matibay ito kaysa dating ginagamit niya. Hinanap niya ang dalawang dulo nito at tinupi. Muli siyang ngumiti. Lumingon sa kanan at kaliwa. Naglakad siya paatras upang pagmasdan ang kaniyang sarili. Hawak-hawak pa rin niya ang makintab na malong. Naisip niyang hindi na sa beywang ito gagamiting panali. Sa isip niya ay mas may nababagayan ito bilang panali, hindi na isang laso kundi isang karaniwang panali na lamang na kaniyang gagamitin ngayon.
“Patawad, Allah,” bulong niya sa sarili. “Patawad sa gagawin ko.”
Huminga siya nang malalim. Matagal niyang pinagmasdan ang sarili sa salamin habang nakakuyom ang kaniyang mga kamay. Sa kalooban niya kailanman ay hindi mapapalaya ng isa pang pagkakamali ang kaniyang sarili. Binitawan niya ang malong. Tumayo siya.
“Lilisanin ko muna ang bayan. Babalikan ko lamang ang pamayanang ito hangga’t sa tuluyan nang maghilom ang sakit. Babalik na lamang ako kung may pagtanggap na sa isang katulad ko,” huling sambit ni Rashid.
